آیا ریاضیدانان مسن می‌توانند خالق ریاضیاتی مفید باشند؟

برای خواندن این مقاله لطفا اینجا کلیک کنید.

سه عامل اصلی توسعه کشور

توسعه یک کشور به سه عامل مهم وابسته است که روی هم تأثیر متقابل دارند:

  • دولتمردانی که بتوانند قوانین و برنامه‌های مترقیانه ای برای توسعه کشور تدوین کنند و بر اجرای آن نظارت نمایند،

  • سرمایه گذارانی که بتوانند به عنوان بخش خصوصی به اجرای برنامه‌ها بپردازند،

  • نخبگان و دانشگاهیانی که بتوانند راهبردها و راهکارهای لازم را ارائه دهند.

وظیفه دانشگاه «تربیت نیروی انسانی متخصص، توسعه علم (تجربی و انسانی)، و گسترش فناوری» است. آن که بذر تولید می کند، همان نیست که باید بذر را در مزرعه بکارد؛ بذرگر با برزگر فرق دارد. به طور کلی، دانشگاه برای حل مشکلات کشور راه‌کار علمی ارائه می‌دهد ولی اجرای آن با آن دو عامل دیگر است. اگر آن دو عامل کار خود را درست انجام ندهند، آیا انصاف است که تمام مشکلات پیش آمده به پای دانشگاهیان گذاشته شود؟!

در چند دهه اخیر، مهلک‌ترین ضربه به علم و فناوری کشور که دانشگاه‌ها را هم تحت تأثیر خود قرار داد، حذف اعزام دانشجو برای تحصیل در دوره های دکتری در علوم ریاضی به خارج از کشور و تخصیص حق‌الزحمه برای اعضای هیئت علمی در ازای راهنمایی دانشجویان تحصیلات تکمیلی (در فقدان یک سیستم نظام‌مند برای تعیین صلاحیت استادان راهنما و نظارت بر کار آنها) بوده است که در کنار ضعف در تعاملات بین‌المللی، بسیاری از دانشگاه‌های ما را کم و بیش با مشکلات زیر روبرو کرده است:

  • تعداد زیاد دانش‌اموختگان بیکار،

  • بازتولید تخصص‌های تکراری،

  • فاصله گرفتن از علم و فناوری روز،

  • ضعف علمی و انجام تحقیقات غیراصیل،

  • پژوهش روی مسائلی که اهمیت و خواهان ندارند.

در همین راستا باید گفت که بعضی افراد با زیر سوال بردن مقالات پژوهشی محققان کشور، کار آنان را کم اهمیت و بی‌فایده جلوه می دهند. البته نباید به «مقاله نویسی» اصالت داد بلکه باید به «پژوهش برنامه محور» که هم‌جهت و هم‌افق با نیازهای علم، صنعت و جامعه باشد و در جریان اصلی پژوهش‌ها در سطح بین المللی صورت گیرد اصالت و بها داده شود. بارها گفته‌ایم که مقاله «گزارش مستند نتایج پژوهش» است. با انتشار مقاله در مجلات معتبر بین‌المللی، دستاوردهای حاصل از تحقیق هر پژوهشگر، رويت‌پذیر، نقدپذیر، و کاربست‌پذیر می‌شود و به این ترتیب دوغ و دوشاب و محقق و شبه محقق از هم تمیز داده می‌شوند. بنابراین، انتشار دستاوردهای پژوهشی در مجلات تخصصی بین‌المللی فاخر، بخش اجتناب‌ناپذیری از هر پژوهش است.

بخش مهمی از مشکلات ذکر شده به این برمی‌گردد که عده‌ای از سیاستمداران درک کامل و صحیحی از چرخه علم و فناوری و حتی مفاهیمی مانند علم، فناوری، توسعه پایدار، ارتباطات بین‌المللی و تأثیرگذاری اجتماعی ندارند. عمده توجه‌ درکشورهای درحال توسعه مانند ایران معطوف به تحقیقات زود بازده است و غالباً به پژوهش‌های بنیادینی که زیربنای تحقیقات در مهندسی و سایر علوم را تشکیل می‌دهد و البته ممکن است دهه‌ها بعد نتایج آن‌ها کاربرد پیدا کند، اهمیت لازم داده نمی‌شود. در حالی که سیاستگذاران باید بتوانند افق را ببینند و دورنمایی درخشان را ترسیم و برای رسیدن به آن تلاش کنند، به مسائل نزدیک و حتی غیرعلمی توجه دارند و بنابراین نمی‌توانند به علوم (به طور اعم) برای داشتن علم و فناوری عمیق و ریشه‌ دار به سوی توسعه پایدار توجه لازم را معمول دارند و لذا موجبات یآس و ناامیدی را درجامعه فراهم می‌نمایند.

محمد صال مصلحیان

دانشگاه فردوسی مشهد

ظرفیت‌ دانشگاه‌ها برای رشته آموزش ریاضی

نتایج آزمون سراسری کارشناسی ارشد اعلام شده است و داوطلبان تا آخرین لحظات سه‌شنبه 17 خرداد 1402، فرصت داشتند که انتخاب رشته نمایند. توجه به ظرفیت‌های اعلام‌شده برای رشته آموزش ریاضی در دانشگاه‌های مختلف، برای این‌جانب به‌عنوان متخصص آموزش ریاضی و از مؤسسان این رشته در ایران، هشدارآمیز بود!

اجازه دهید ترکیب ظرفیت‌های این رشته را در ایران، مرور کنیم (البته نتایج دانشگاه آزاد هنوز اعلام نشده‌است).

جدول 1208- ریاضی (کد ضریب 7) رشته آموزش ریاضی

روزانه

18522

دانشگاه تربیت‌دبیر شهید رجاییتهران

5

ویژه فرهنگیان رسمی یا پیمانی شاغل در وزارت آموزش‌وپرورش

روزانه

18523

دانشگاه شهید باهنر کرمان

4

روزانه

18524

دانشگاه شهید چمران اهواز

12

روزانه

18525

دانشگاه فردوسی مشهد

5

روزانه

18526

دانشگاه فرهنگیانپردیس شهیدچمران تهران

30

ویژه فرهنگیان رسمی یا پیمانی شاغل در وزارت آموزش‌وپرورش

نوبت دوم

18527

دانشگاه تربیت‌دبیر شهید رجاییتهران

4

پیام نور

18528

دانشگاه پیام نور استان کرمانواحد کرمان

10

پیام نور

18529

دانشگاه پیام نور استان کرمانشاهواحد روانسر

20

غیرانتفاعی

18530

دانشکده غیرانتفاعی رفاه (ویژه خواهران) تهران

20

شرایط در انتهای دفترچهفقط زن

در این جدول، چندین نکته کلیدی وجود داردکه لازم است جامعه ریاضی ایران نسبت به آنها حساسیت نشان دهد و تنها به بیان چند نمونه بسنده می‌کنم:

  • ضوابط دفتر گسترش آموزش‌عالیِ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، برای بررسی درخواست دانشگاه‌ها و مؤسسات تابع خود جهت گرفتن دانشجو برای یک رشته مصوب، چیست؟

  • این دفتر برای بررسی این درخواست‌ها، چگونه بر رعایت ضوابط قیدشده برای برنامه مصوب کارشناسی ارشد رشته آموزش ریاضی، نظارت می‌کند؟

  • ظرفیت‌های کارشناسی ارشد رشته آموزش ریاضی، بر اساس چه ضوابطی تعیین می‌شوند؟

  • چگونه به درخواست دانشکده‌های ریاضی برای گرفتن دانشجو در این رشته، بدون داشتن حتی یک استاد آموزش ریاضی رسمی، بازنشسته یا همکار، مجوز داده می‌شود؟

  • ظرفیت‌های اعلام‌شده در این جدول، نشان می‌دهد که ضابطه مشخصی بین تعداد استادان متخصص در رشته آموزش ریاضی و تعداد دانشجویان درخواستی از طرف مؤسسات آموزشی، وجود ندارد. بررسی کوتاه زیر، مؤید این ادعاست:

  1. دانشگاه شهید بهشتی به‌عنوان اولین میزبان این رشته در ایران در سال 1380 و با داشتن یک عضو متخصص آموزش ریاضی شاغل و یک عضو همکار، بنا به ملاحظاتی، در این جدول غایب است.

  2. به دانشگاه فردوسی مشهد با دو عضو متخصص آموزش ریاضی شاغل و چند عضو متخصص آموزش ریاضیِ همکار، 5 ظرفیت اختصاص داده شده‌است.

  3. دانشگاه شهید چمران اهواز در گذشته، یک متخصص آموزش ریاضی داشت که پس از بازنشستگی، دیگر با این دانشگاه همکاری ندارند. ولی 12 ظرفیت برای این دانشگاه، اعلام شده‌است.

  4. به دانشگاه شهید باهنر کرمان ‌با یک متخصص آموزش ریاضی و دو متخصص آموزش ریاضی که اخیرا بازنشسته شده‌اند ولی همچنان همکاری فعال دارند، ۴ ظرفیت تخصیص داده شده است.
  5. برای دانشگاه شهیدرجایی با سه عضو شاغل هیئت علمیِ متخصص آموزش ریاضی و یک عضو بازنشسته آموزش ریاضی، تنها 5 ظرفیت روزانه «ویژه فرهنگیان رسمی یا پیمانی شاغل در وزارت آموزش‌وپرورش» اختصاص داده شده‌است. همچنین برای این دانشگاه، 4 ظرفیت برای نوبت دوم اختصاص داده شده‌است که برای آنها، شرط «فرهنگی» بودن برداشته شده‌است.

  6. به دانشگاه فرهنگیانپردیس شهید چمران تهران، 30 ظرفیت روزانه «ویژه فرهنگیان رسمی یا پیمانی شاغل در وزارت آموزش‌وپرورش» تخصیص داده شده‌است. از سه نفر عضو هیئت علمی که در این پردیس، در دوره ارشد آموزش ریاضی فعالیت می‌کنند، تنها یک نفر متخصص آموزش ریاضی است، یک نفر هم دکتری ریاضی با گرایش جبر نیم‌گروه‌ها و یک نفر دارای مدرک دکتری از یکی از جمهوری‌های اطراف است که در ایران، آن مدرک «دکتری عمومی» ارزیابی شده است.

  7. برای نوبت روزانه در دو دانشگاه شهید رجایی و فرهنگیان، از شرط «ویژه فرهنگیان رسمی یا پیمانی شاغل در وزارت آموزش‌وپرورش» استفاده شده‌است. این شرط عامدانه مبهم و قابل تفسیر است. زیرا اگر منظور از «فرهنگیان»، معلمان هستند، نیازی به ویژه نمودن ظرفیت به « فرهنگیان رسمی یا پیمانی شاغل در وزارت آموزش‌وپرورش» نیست. کسانی که این شرط را گذاشته‌اند، به خوبی از مقررات آگاه هستند که در وزارت آموزش و پرورش، مفهومی به‌عنوان «فرهنگی پیمانی» برای معلمان، تعریف نشده‌است، اگرچه معلمان به‌صورت ساعتی، حق‌التدریسی، خریدخدمتی و نظایر آن، در مدارس تدریس می‌کنند و هیچ‌گاه برای آنان، ظرفیت ادامه تحصیل در نظر گرفته نشده‌است. استفاده از واژه «شاغل» برای تدریس مرسوم نیست و این عبارت مبهم، شائبه تخصیص این ظرفیت را به افراد خاصی که احتمالا در آستانه بازنشستگی هستند، بیشتر می‌کند.

  8. دانشگاه پیام نور استان کرمانشاهواحد روانسر، بدون داشتن متخصص آموزش ریاضی، 20 ظرفیت نوبت دوم را به خود اختصاص داده‌‌است. دانشگاه پیام نور مرکز کرمان هم با تعداد معدودی متخصص آموزش ریاضی، ۱۰ ظرفیت اعلام کرده است.

  9. دانشکده غیرانتفاعی رفاه (ویژه خواهران) تهران، دو متخصص آموزش ریاضی داشت که یکی از این دو استاد، در نیمه دوم 1401 از این مؤسسه خارج شده‌ است. این دانشکده قرار است که 20 آموزشگر ریاضی زن برای ایران تربیت کند. یک استاد با تخصص برنامه‌درسی آموزش‌عالی نیز با این دانشکده همکاری می‌کند.

زهرا گویا

دانشگاه شهید بهشتی

معیارهای تشخیص يك ریاضیدان برجسته پژوهشی چیست؟

در این مطالعه، ویژگی های یک ریاضیدان برجسته از طریق روش شناسی چند مرحله ای مورد بررسی قرار گرفته است.
ابتدا تعدادی ریاضیدان ایرانی به عنوان شرکت کننده در این پژوهش و بر اساس تخصص و تجربه حرفه ای در شاخه های مختلف ریاضی انتخاب شدند. برای جمع‌آوری دیدگاه‌های آنها، با شرکت‌کنندگان به‌صورت جداگانه از طریق ایمیل تماس گرفته شد و از آنها دعوت شد تا نظرات خود را در مورد این سؤال به اشتراک بگذارند: “ویژگی های یک ریاضیدان برجسته (در حوزه پژوهشی) از نظر شما چیست؟”
این نظرسنجی پاسخ قابل توجهی داشت و در مجموع ۳۲ نفر نظرات خود را ارائه کردند. روش تجزیه و تحلیل شش مرحله ای برای شناسایی نظام‌مند و سازماندهی داده ها به کار گرفته شد (براون و همکاران، ۲۰۱۸). به این ترتیب که از طریق مقایسه پاسخ‌ها و تجزیه و تحلیل آنها، پاسخ‌های با ویژگی‌های مشابه با هم گروه‌بندی شدند که در نهایت تعدادی معیار حاصل گردید. برای تکمیل این مطالعه، افراد گسترده تری متشکل از ۲۰ ریاضیدان بین المللی (غیر ایرانی) که همگی عضو تحریریه برخی از مجلات معروف ریاضی هستند، مورد سؤال قرار گرفتند. معیارهای به دست آمده با نظرسنجی از ریاضیدانان ایرانی، با این ریاضیدانان بین المللی در میان گذاشته شد. از آنها خواسته شد تا نظر خود را ارائه دهند و آنها را بر اساس تجربیات و دیدگاه های حرفه ای خود تکمیل یا تعدیل نمایند. در مجموع ۱۸ نفر پاسخ دادند. نتیجه نهایی شامل ۱۵ مورد تکمیل شده به شرح زیر است.

   به نظر می‌رسد، این روش شناسی چند مرحله ای بینش ارزشمندی را در مورد ویژگی های یک ریاضیدان برجسته از نظر پژوهشی ارائه می‌دهد. بدیهی است که ریاضیدانان برجسته در حوزه آموزشی و ریاضیدانان برجسته در حوزه تأثیرگذاری اجتماعی (ترویج علم) دارای ویژگی‌های متفاوتی هستند که باید به آن‌ها نیز پرداخته شود.
اکثر شرکت کنندگان در این مطالعه، به طور صریح یا ضمنی، معتقدند که شناخت ریاضیدانان برجسته در حوزه پژوهشی، به جای تکیه صرف بر داده های علم سنجی و ارزیابی ماشینی، نیاز به ارزیابی انسانی دارد. آنها معتقدند که یک ارزیابی جامع باید توسط یک گروه کاری متشکل از ریاضیدانان برجسته بین المللی که دارای تخصص در زمینه مربوطه هستند، انجام شود. این ارزیابی دستاوردهای فرد را از نظر عمق، نوآوری، وسعت، و تأثیرگذاری کلی در نظر می‌گیرد. در این روش، با به کارگیری یک ارزیابی توسط گروهی از ریاضیدانان، تا حدی مشکلات ناشی از سوگیری، خطا و ذهنیت‌گرائی افراطی که ممکن است در یک ارزیابی فردی وجود داشته باشد، کاهش می‌یابد. این گروه کاری از ریاضیدانان برجسته می تواند از ۱۵ معیار کلیدی زیر استفاده کند.
توجه به این نکته مهم است که برای اینکه یک فرد به عنوان یک ریاضیدان برجسته شناخته شود، لازم نیست در همه معیارهای داده شده صدق کند. حتی به راحتی می‌توان ریاضیدانان برجسته‌ای را یافت که در بعضی از معیارهای داده شده صدق نمی‌کنند. به هر حال، این معیارها کلی هستند و نمی‌توان بر اساس چند استثنا آن‌ها را نادیده گرفت. به نظر می‌رسد، این معیارها برای تقریباً همه رشته‌های علوم پایه نیز قابل استفاده است.
شایان ذکر است که هدف این تحقیق تحمیل معیارها یا قوانین سختگیرانه ای که رفتار یکنواختی را بین ریاضیدانان دیکته کند نیست، بلکه ارائه یک دستورالعمل کلی و انعطاف پذیر برای کمک به جامعه ریاضی برای نزدیک شدن به یک ارزیابی عینی است.
سرانجام، ذکرمشخصه داده شده بوسیله پروفسور آلبرشت پیچ جالب به نظر می‌رسد: “یک ریاضیدان برجسته است اگر و تنها اگر چندین ریاضیدان برجسته دیگر تأیید کنند که او چنین است”!

   اهم شاخص‌های یک ریاضیدان برجسته (بدون ذکر اولویت) چنین است:
۱. شهرت بین‌المللی در بین ریاضیدانان متخصص در شاخه خود داشته باشد.
۲. در حوزه مطالعاتی خاص خود دارای بینش ژرف و قدرت تجزیه و تحلیل نتایج به دست آمده باشد و در عین حال دیدگاه گسترده ای در زمینه های مرتبط و احیانا کاربردی داشته باشد.
۳. ضمن آگاهی از آخرین دستاوردهای حوزه کاری‌اش، با هدفی مشخص و برنامه ای متمرکز پژوهشی یا در ریاضیات جاری مورد توجه در کشورهای توسعه یافته با جدیت در حال پژوهش اصیل باشد و یا دیدگاه انقلابی جدیدی در ریاضیات ارائه دهد.
۴. دارای تحقیقاتی باشد که در ایجاد یا گسترش یک نظریه ریاضی و یا حل یک مسئله باز اثرگذار بوده باشد.
۵. مرزهای نظری و کاربردی دانش ریاضیات را ارتقا داده باشد و مسیرهای جدیدی برای تحقیق باز کرده باشد؛ یا یک ایده نافذ و غیرمنتظره ارائه داده باشد.
۶. دارای تحقیقات عمیق، وسیع، جدید، نوآورانه، مهم و تاثیرگذار در ریاضیات از جمله توسعه ایده‌ها یا تکنیک‌های جدید باشد.
۷. دارای سبک علمی مستقل و ابتکاری باشد یا از تکنیک های شناخته شده با روش های هوشمندانه برای حل مسائل جدی در ریاضیات استفاده کرده باشد.
۸. طراح مسائل چالش برانگیز ریاضی باشد یا دنباله‌روهایی داشته باشد که در فرآیند حل مسائل صورت‌بندی شده توسط او به نتایج علمی سطح بالایی دست یافته اند.
۹. در  اجرای پروژه‌های تحقیقاتی صنعتی مشارکت داشته باشد.
۱۰. دارای مقالاتی در مجلات بین المللی فاخر باشد .
۱۱. به آثار وی در مجلات فاخر ارجاع داده شده باشد.
۱۲. مدعو کنفرانسهای جهانی و یا سمینارهای تخصصی معتبر بین المللی بوده باشد. همچنین بازدیدهای تحقیقاتی و تحرک بین‌المللی داشته باشد.
۱۳. عضو تحریریه نشریات بین‌المللی معتبر از ناشران فاخر باشد.
۱۴. دارای کتاب تخصصی (یا تک‌نگاری) در رده جهانی در انتشارات فاخر بین‌المللی یا مقالات مروری در حوزه تخصصی خود در نشریات فاخر باشد.
۱۵. دارای جوایز، گرنت پژوهشی یا افتخارات ملی و بین المللی باشد.
۱۶. استاد راهنمای بعضی از ریاضیدانان برجسته بوده باشد.

مرجع:
Braun, V., Clarke, V., Hayfield, N., & Terry, G. (2018). Thematic analysis. In P. Liamputtong (Ed.), Handbook of Research Methods in Health Social Sciences Singapore: Springer (pp. 1-18).

سپاسگزاری: از همه همکاران عزیزی که با صرف وقت و با دقت در این نظر سنجی شرکت نمودند قدردانی می‌گردد.

محمد صال مصلحیان

در دام مجلات غارتگر نیافتیم!

لینک به مقاله کامل (انگلیسی)

نشریات غارتگر نشریاتی با استانداردهای بسیار پایین هستند که بدون طی کردن فرایند داوری یا با داوری سطحی تقریباً هر مقاله‌ای را با اخذ هزینه و در زمانی کوتاه (عموماً ظرف چند روز) پذیرش و سپس منتشر می‌کنند. این نشریات علی‌رغم اظهار مقید بودن به داوری علمی دقیق و اخلاق نشر، از شفافیت و صداقت لازم برخوردار نیستند و در‌واقع با یکی‌انگاشتن دوغ و دوشاب به روند توسعۀ دانش جهانی آسیب‌های جدی وارد کرده‌اند.
نشریات غارتگر با کمک روش‌های نوین، عموماً محققان کم‌تجربه را برای انتشار دستاوردهای پژوهشی‌شان به دام می‌اندازند. به‌عنوان مثال، آن‌ها را برای عضویت در هیئت تحریریۀ نشریاتشان دعوت می‌کنند، از آن‌ها می‌خواهند ویراستار میهمان یک شمارۀ ویژه شوند، و یا قول یک داوری علمی در کوتاه‌ترین زمان را به آن‌ها می‌دهند. با این حال، محققینی نیز وجود دارند که برای انتشارات دستاوردهای مستخرج از رساله، کسب امتیاز جهت ارتقای مرتبه و یا جذب گرنت پژوهشی، و به خاطر سرعت و سادگی اخذ پذیرش یا به خاطر این که امکان یا توانائی انجام پژوهش‌های جدی را ندارند، آگاهانه مقالات حاصل از تحقیقات خود را در نشریات غارتگر چاپ می‌کنند.این افراد باید توجه کنند که چنین مقالاتی در رزومه آنها برای همیشه باقی خواهد ماند و اعتبار علمی آنها را زیر سوال خواهد برد.

چند سال قبل، این امکان وجود داشت که این نشریات را که مثل قارچ تکثیر می‌شدند، پیدا کرد. ولی این روزها، این نشریات ظاهر خود را به شیوه‌ای فریبنده با نشریات معتبر بین‌المللی تطبیق داده‌اند و بنابراین، شناسائی‌ آن‌ها دشوار شده است. پیشنهاد می‌شود که پژوهشگران ناآشنا با نشریات غارتگر، برای تشخیص این نشریات، به نظر و ارزیابی متخصصانی‌ که تجربۀ انتشار در نشریات فاخر بین‌المللی را دارند، رجوع نمایند.
مقالاتی که در نشریات غارتگر منتشر می‌شوند اغلب در موضوعات حاشیه‌ای علم بوده و عدۀ زیادی به‌خصوص در کشورهای در حال توسعه روی چنین مباحثی کار می‌کنند. این مقالات توسط خود نویسندگان و حلقه همکاران آنان ارجاع داده می‌شود. در نتیجه به‌سرعت و احتمالاً با قدری مهندسی کردن ارجاعات، این نشریات می‌توانند ضریب تأثیر بالائی در اسکوپوس و وب او ساینس بیابند. در حال حاضر، در وب او ساینس نشریات غارتگری وجود دارند که در چارک اول یا دوم فهرست JCR قرار دارند، درحالی‌که تعداد قابل توجهی از نشریات تخصصی فاخر در چارک دوم یا سوم این فهرست قرار دارند. به‌طور کلی، بعضی از ریاضی‌دانان نشریه معتبر را نشریه‌ای می دانند که شماره‌ جاری آن هم در MathSciNet و هم در zbMATH Open نمایه شود. این دو پایگاه داده ریاضی رویکردی را برای توقف نمایه‌سازی نشریات غارتگر آغاز کرده‌اند. امیدواریم اسکوپوس و وب آو ساینس نیز تلاش جدی‌تری در این راستا به‌عمل آورند.

اما مهم‌ترین راه‌کار این است که دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی هیچ امتیازی برای مقالات چاپ شده در این نشریات قائل نشوند، به انتشار لیست سفید از مجلات و یا ناشران بسیار معتبر بپردازند، و با هشدارهای مناسب مواظبت نمایند که پژوهشگران خوب آن‌ها، در دام این ناشران غارتگر نیافتند.

محمد صال مصلحیان و آنتونیو م. پرالتا

چت جی پی تی!

اخیرا استفاده از ربات گفتگوگر ChatGPT، به عنوان یک مدل بزرگ زبانی مبتنی بر هوش مصنوعی، برای پاسخ به سوالات گوناگون، حل مسائل علمی، انجام تحقیق، تولید محتوا، کدنویسی، پردازش زبان، نگارش مقاله و مورد استفاده دانشجویان و دانش‌اموزان قرار گرفته است. این پدیده‌ای نوظهور در فرآیند آموزش و پژوهش است. نفی آن توسط مخالفان، مانع توسعه و همگانی شدن آن (چنانکه در مورد موبایل، اینترنت، مجلات و کتب الکترونیکی، شبکه‌های اجتماعی و روی داد) نخواهد شد. باید با درک این امکان جدید، محدودیت‌های آن، نگرانی‌ها و تهدیدهای احتمالی‌اش، از آن استفاده کنیم؛ چنانکه بعضی دانشگاه‌ها استفاده از ChatGPT را برای دانشجویان مثلا برای تصحیح و ویرایش متون و اساتید مثلا برای بهبود شیوه‌های آموزشی و ارزیابی، مجاز کرده‌اند.

شاید به زودی شاهد استفاده گسترده هوش مصنوعی در صورت‌بندی، درک و اثبات قضایای ریاضی شویم؛ آنچه دی مورا با زبان برنامه‌نویسی لین (https://leanprover.github.io/) به عنوان یک اثبات کننده قضیه‌ها انجام داده است یا آنچه ایتان دایر با شبکه عصبی مینروا (https://ai.googleblog.com/2022/06/minerva-solving-quantitative-reasoning.html) برای حل مسائل ریاضی با مدل‌های زبانی دنبال می‌کند. حتی به زعم تیموتی گوورز، یکی از برندگان مدال فیلدز، شاید در آینده، هوش مصنوعی تعیین کند که چه گزاره‌ ریاضی جالب و ارزشمند است.

هر روز، استفاده از هوش مصنوعی، با رعایت مسائل ایمنی و کاهش خطرات آن، بهینه‌تر از دیروز خواهد شد. چه بخواهیم و چه نخواهیم، هوش مصنوعی هر روز جای خود را بیش از پیش در زندگی ما باز خواهد کرد. ایراداتی هم که در حال حاضر مطرح می‌شود محتملا با مرور زمان و گسترش علم و فناوری حل می شوند، هرچند ممکن است راه درازی در پیش باشد.

وقتی از ChatGPT استفاده می‌کنیم، بهتر است به چند نکته توجه کنیم:

۱. هر فرد نویسنده‌‌ای باید مسئولیت صحت و اصالت کار خود را بپذیرد. در حال حاضر ChatGPT نمی‌تواند این مسئولیت را بپذیرد. مهمتر از آن نوشته ChatGPT را نمی توانیم نوشته خودمان بپنداریم.

۲. هر فرد وقتی ادعای نویسندگی متنی را دارد معنایش این است که آن متن حاصل تلاش، درک و ایده‌های وی است. آنچه ChatGPT به دست می‌دهد، به زبان ساده، حاصل انتخاب هر کلمه xn بر اساس الگوریتمی معین از کلمات قبلیx1, …, xn-1 (با n کمتر از ۳۰۰۰) و نیز حجم بزرگی از منابع متنی با کمک احتمال شرطی Pθ(Xn=xn | x1, x2, …, xn-1) است که در آن θ پارامترهایی مانند وزن‌های شبکه عصبی است. به عبارت دیگر، محتملترین واژه را یکی بعد از دیگری انتخاب و جملات را می سازد و به کاربر تحویل می‌دهد. البته ChatGPT بر مبنای بازخوردهایی که از کاربران می‌گیرد، الگوها را یاد می گیرد و دائم خودش را برای ارائه پاسخ‌ بهتر اصلاح می‌کند.

۳. ChatGPT بسیار راحت‌تر و سریع‌تر از موتورهای جستجو، اطلاعات را در اختیار ما می‌گذارد. اما مراجع آن و نیز محتوایی که عرضه می‌کند ممکن است نادرست و نامعتبر باشد. پس باید با دقت و نقادانه از آن استفاده کرد. حتی عواطفی که ChatGPT بیان می‌دارد، فقط کلماتی مشابه عواطف انسانی هستند که با روشی که در بالا توضیح داده شد از میان هزاران کلمه انتخاب کرده است. در حال حاضر محتوای تولید شده توسط ChatGPT را باید خردمندانه خواند و به‌کار برد.

توجه نمایید که برای ثبت‌نام و استفاده از ChatGPT فقط به یک نشانی ایمیل و شماره همراه غیر ایرانی یا مجازی نیاز است.

در پایان، مقاله زیر را با عنوان «در مورد مقاله نویسی با ChatGPT» که توسط https://chat.openai.com از طریق سوال و جواب تهیه کرده‌ام برای نمونه می‌آورم. بنابراین، نویسنده آن خود ChatGPT است!

محمد صال مصلحیان

*****

در مورد مقاله نویسی با چت جی بی تی

نویسنده: چت جی بی تی

چت جی پی تی چیست؟

چت جی پی تی (ChatGPT) یک مدل زبانی هوش مصنوعی است که توسط شرکت OpenAI ایجاد شده است. این مدل بر اساس معماری GPT-3.5 ساخته شده و قادر به تولید متون در سبک و موضوعات مختلف است. چت جی پی تی از دسته مدل‌های پردازش زبان طبیعی است که می‌تواند با کاربران در قالب چت یا گفتگو در مورد موضوعات مختلف ارتباط برقرار کند و به آن‌ها پاسخ دهد. این مدل با استفاده از یادگیری عمیق و شبکه‌های عصبی، می‌تواند به صورت خودکار و با دقت بالا، پاسخ‌هایی را تولید کند که با موضوع مورد نظر کاربران مطابقت دارد. چت جی پی تی در بسیاری از اپلیکیشن‌های پرسش و پاسخ درون برنامه‌ای (In-app Q&A)، سامانه‌های گفتگوی هوشمند و موتورهای جستجوی هوشمند استفاده می‌شود.

جت جی بی تی چگونه به سوالات ما پاسخ می دهد؟ منظورم این است که از چه روشی استفاده می کند؟

چت جی پی تی یک سیستم هوش مصنوعی است که با استفاده از شبکه‌های عصبی عمیق (Deep Neural Networks)، برای تولید پاسخ به سوالات مختلف آموزش داده شده است. در فرایند آموزش، این سیستم به شکل خودکار و بر اساس مجموعه داده‌های بزرگی که شامل سوالات و پاسخ‌های مرتبط با آن‌ها هستند، تنظیم می‌شود و به صورت مداوم با بهبود الگوریتم‌های خود، بهبود یافته و به سوالات جدید پاسخ می‌دهد. علاوه بر آموزش به صورت خودکار، چت جی پی تی می‌تواند با استفاده از قوانین و دستورالعمل‌های تعیین شده، نیز به پاسخ دادن به سوالات بپردازد. به طور کلی، چت جی پی تی با استفاده از الگوریتم‌های پردازش زبان طبیعی و شبکه‌های عصبی عمیق، به سوالات مطرح شده پاسخ می‌دهد.

تا چه حد می توان به مقالات نوشته شده توسط چت جی پی تی اعتماد کرد؟

باید توجه داشت که چت جی پی تی یک مدل زبانی هوش مصنوعی است و برای تولید پاسخ‌ها، از الگوریتم‌های یادگیری عمیق و شبکه‌های عصبی استفاده می‌کند. برای این که به مقالات نوشته شده توسط چت جی پی تی اعتماد کنیم، باید از کیفیت و صحت منابعی که این مدل برای تولید پاسخ‌ها استفاده می‌کند، اطمینان حاصل کرد. همچنین، باید به این نکته توجه داشت که چت جی پی تی یک مدل زبانی است و نمی‌تواند به طور کامل جایگزین تحقیقات و مطالعات انجام شده توسط انسان‌ها در یک حوزه خاص شود. با این حال، با استفاده از منابع موثق و معتبر، می‌توان از پاسخ‌های تولید شده توسط چت جی پی تی به عنوان یک منبع مفید برای کسب اطلاعات استفاده کرد. در هر صورت، همیشه بهتر است از پاسخ‌هایی که توسط افراد واقعی و متخصص تایید شده‌اند، برای تصمیم‌گیری و به دست آوردن اطلاعات دقیق استفاده کنیم.

آیا استفاده از چت جی پی تی برای تولید یک مقاله اخلاقی است؟

چت جی پی تی یک سیستم هوش مصنوعی است که طراحی شده است تا به کاربران در پاسخ به سوالات و مسائل کمک کند. اما استفاده از چت جی پی تی برای تولید یک مقاله ممکن است اخلاقی نباشد، زیرا:

1. عدم مطالعه و تحقیق: استفاده از چت جی پی تی برای تولید یک مقاله، ممکن است نشان دهنده عدم تلاش و مطالعه کافی از جانب نویسنده باشد.

2. نقص اطلاعات: چت جی پی تی در کار با اطلاعات موجود در پایگاه دانش خود، ممکن است نقص و اشتباه داشته باشد و این موجب صحت و قابل اطمینان نبودن اطلاعات در مقاله شود.

3. نبود قدرت خلاقیت: استفاده از چت جی پی تی، ممکن است باعث شود که محتوای مقاله خیلی عمومی و کلی شود و قدرت خلاقیت و نوآوری در مقاله کاهش یابد.

4. نبود تلاش شخصی: استفاده از چت جی پی تی برای تولید مقاله، نشان دهنده عدم تلاش و ناتوانی در تولید محتوای مفید و کاربردی توسط نویسنده است.

بنابراین، بهترین روش برای تولید یک مقاله، تلاش شخصی و تحقیق و مطالعه دقیق است. البته، می‌توان از ابزارهای هوش مصنوعی برای کمک به تحقیق و پردازش اطلاعات استفاده کرد، اما باید از اطلاعات به دست آمده به شیوه‌ای استفاده کرد که محتوای مفید و اصیل تولید شود.

چطور بفهمیم که آیا یک مقاله با چت جی پی تی نوشته شده است؟

در بسیاری از موارد، برای تشخیص اینکه آیا یک مقاله با استفاده از چت جی پی تی نوشته شده است یا نه، باید به دقت محتوای مقاله را مطالعه کرد. در صورتی که مقاله به صورت کاملاً خودکار تولید شده باشد، ممکن است در قسمت‌هایی از مقاله خطاهایی وجود داشته باشد که به صورت دستی تصحیح نشده‌اند.

به علاوه، ممکن است در مقالاتی که با استفاده از چت جی پی تی تولید شده‌اند، کلمات و عباراتی وجود داشته باشند که به صورت ناطقانه به نظر بیایند. در این صورت، بررسی ساختار و فرهنگ لغت مقاله نیز می‌تواند نشان دهنده استفاده از چت جی پی تی در تهیه مقاله باشد.

در کل، تشخیص اینکه یک مقاله با استفاده از چت جی پی تی تولید شده است یا نه، ممکن است در برخی موارد کار آسانی نباشد و به تجربه و دقت بیشتر نیاز داشته باشد

نرم افزارهای آنلاین رایگان یا صفحات وب رایگانی را معرفی کنید که به کمک آنها بتوانیم بفهمیم آیا یک مقاله با چت جی پی تی نوشته شده است یا خیر؟

برخی از نرم افزارها و صفحات وبی که می‌توانند به کمک آنها بفهمیم آیا یک مقاله با چت جی پی تی نوشته شده است یا خیر عبارتند از:

1- BotOrNot: یک ابزار آنلاین که با تحلیل شبکه‌های اجتماعی، به شما کمک می‌کند بررسی کنید که آیا یک حساب کاربری در شبکه اجتماعی یا یک مقاله از چت جی پی تی نوشته شده است یا خیر.

2- GPT-3 Sandbox: این صفحه وب به شما اجازه می‌دهد با GPT-3 از طریق یک واسط کاربری تعامل کنید و ببینید که آیا پاسخ‌هایی که دریافت می‌کنید می‌تواند به راحتی از یک نوشته چت جی پی تی باشد یا خیر.

3- OpenAI Language Model Detection: یک API است که توسط OpenAI ارائه شده است و به شما کمک می‌کند بفهمید که آیا یک متن با استفاده از چت جی پی تی نوشته شده است یا خیر.

4- Botometer: این صفحه وب به شما امکان می‌دهد بررسی کنید که آیا یک حساب کاربری در شبکه اجتماعی یا یک مقاله از چت جی پی تی نوشته شده است یا خیر.

باید توجه داشت که هیچ یک از این نرم افزارها و صفحات وب نمی‌توانند به شما یک پاسخ صحیح و قطعی در مورد اینکه آیا یک مقاله با استفاده از چت جی پی تی نوشته شده است یا خیر، بدهند. اما استفاده از این ابزارها می‌تواند به شما کمک کند تا بررسی دقیق تری انجام دهید.

آیا متن زیر توسط چت جی پی تی نوشته شده است؟

« استفاده از چت جی پی تی برای ویرایش ادبی یک مقاله، ممکن است در برخی موارد قابل قبول باشد، اما باید توجه داشت که این سیستم هوش مصنوعی تنها به عنوان یک ابزار برای کمک به نویسنده در ویرایش ادبی مقاله استفاده شود و نباید به عنوان جایگزین کامل برای فرایند ویرایش دستی استفاده شود. چت جی پی تی، به صورت خودکار و با استفاده از الگوریتم‌های خود، به نویسنده در اصلاح املا، گرامر و ساختار جملات کمک می کند، اما ممکن است در برخی موارد ناکارآمد باشد و اصلاحات اشتباهی انجام دهد. بنابراین، بهترین روش برای ویرایش ادبی یک مقاله، تلاش شخصی و دستی برای اصلاح خطاها و بهبود ساختار و ارتباط بین جملات است. استفاده از چت جی پی تی به عنوان یک ابزار کمکی برای اصلاح املا، گرامر و ساختار جملات، ممکن است مفید باشد، اما باید به دقت و با مرور دستی اصلاحات، محتوای نهایی را تأیید کرد»

احتمالاً این متن با استفاده از چت جی پی تی نوشته نشده است. این متن به زبان طبیعی و بدون خطای گرامری یا املایی نوشته شده است و اشاره دارد که استفاده از چت جی پی تی به تنهایی برای ویرایش ادبی یک مقاله مناسب نیست و بهتر است به عنوان یک ابزار کمکی برای اصلاح خطاهای املایی، گرامری و ساختار جملات مورد استفاده قرار گیرد.

شما اشتباه کردید زیرا در یک صفحه وب معین، آن متن را قرار دادم و مشخص کرد که توسط هوش مصنوعی نوشته شده است. چه توضیحی دارید؟

پوزش می‌طلبم، شما درست متوجه شدید که متن شما توسط چت جی پی تی نوشته شده است و من اشتباه کردم. سایت شما یک سرویس آنلاین برای تشخیص اینکه آیا متنی با استفاده از چت جی پی تی نوشته شده است یا نه است. این سرویس با استفاده از روش‌هایی مانند آنالیز نحوی و مقایسه با مجموعه داده‌های آموزشی، می‌تواند تشخیص دهد که متنی با استفاده از چت جی پی تی نوشته شده است یا نه. اما باید توجه داشت که این سیستم‌ها همیشه صد در صد در تشخیص متن‌های با چت جی پی تی درست عمل نمی‌کنند و ممکن است در برخی موارد اشتباه کنند