یادی از یوری منین

یوری ایوانویچ منین ریاضیدان نامدار روسی، روز هفتم ژانویه ۲۰۲۳ در ۸۵ سالگی درگذشت. فقدان این دانشمند سرشناس، تحت الشعاع حمله پوتین به اوکراین، آن‌چنان‌که شایسته بود، مورد توجه عامه ریاضیدانان جهان قرار نگرفت تا بزرگداشت‌هایی در شان این مرد بزرگ برگزار شود. پروفسور ژان‌ میشل کانتور نوشته خود در وداع با یوری منین را برایم فرستاد که متن زیر ترجمه نوشته ایشان از فرانسوی به فارسی است (متن اصلی نوشته پروفسور کانتور در وبلاگ ایشان در دسترس است [7]).  رحیم زارع نهندی

وداع با یوری منین (1937-2023)، استاد و دوست

ریاضیدانان سراسر جهان به تازگی یکی از شریف ترین شخصیت های خود را از دست داده اند، که بانی تحولات عمیقی در رشته ما بوده است.یوری منین همیشه به عنوان یک پیشرو در بسیاری از زمینه های ریاضی مشارکت داشته است: به عنوان یک پیشگام در هندسه حسابی (حدس موردل در میدان‌های تابعی، نظریه موتیوها، اصل موضعی -فراموضعی هاسه، هندسه آراکلوف…)، در فیزیک نظری، در نظریه صورت‌های خودریخت (برنامه لنگ‌لندز، توابع L  p-ادیک، صورت‌های خودریخت الگوریتمی)، در محاسبات کوانتومی، در مطالعه کدهای تصحیح خطا، در همانستگی کوانتومی، در مطالعه توابع چند زتا و از میدان به عنصر …. او آثاری در منطق، جبرهای همانستگی، نظریه گیج، هندسه ناجابجایی، علوم کامپیوتر… منتشر کرده است.  چگونه می توان شخصیت مرکزی زندگی فرهنگی مسکو را در پایان قرن گذشته با آن‌همه جنبه شاخص توصیف کرد؟  من شاگرداو نبودم، با این‌حال نگاه کنایه آمیز وی به جهان، به علوم و انسان تا حد زیادی الهام بخش دیدگاه من بوده است. برای یادآوری منین، خاطراتی از او در دیدارهای متعدد و فشرده من از مسکو زنده می‌شود.ابتدا، شروع کار او: منین در مورد آشنایی خود با هندسه جبری در دهه ۱۹۷۰، به موازات دیوید مامفورد، شاگرد اسکار زاریسکی هندسه‌دان بزرگ ایتالیایی-آمریکایی در هاروارد، به من گفت. مامفورد کارهای سگره را از متن ایتالیایی آنها می خواند. منین وقت یادگیری زبان ایتالیایی را ندارد، می گوید: «بنابراین سعی کردم دو کتاب را همزمان بخوانم: رویه‌های جبری تالیف انریکوئس (انتشارات زانیکلی، ۱۹۴۹) و کمدی الهی تالیف دانته، و هر بار که کتاب انریکوئس (یا سمینارهای هندسه جبری) را باز می‌کردم، با ناراحتی با خودم زمزمه می‌کردم: “lasciate ogni speranza voi ch’entrate“…«ای کسانی که به این نوشته ورود می‌کنید، دست از هر امیدی بشویید» (جمله اول کمدی الهی، مترجم).در کنار منین، هرگز از طنز انتقادی دور نیستید. خاطره او از تولد نظریه موتیوها [1] را به یاد می آورم: «توده مردم:ماهی‌تابه، دکارت! ماهی‌تابه!» (برگرفته از مجموعه آثار سلی مارا توسط ریموند کوئنو). مقاله باشکوه منین «ریاضیات، هنر، تمدن» [2]، به یاد و خاطره فردریش هیرتسه بروخ، با روایت خاطرات کوکو شانل (طراح مد فرانسوی) از پیکاسو شروع می شود:«من نقاشی او را تحسین می کردم، حتی اگر آن را نمی فهمیدم. سخن او قانع کننده بود، من آن را دوست داشتم. برای من، نقاشی پیکاسو مثل جدول لگاریتم بود.»

زمستان ۱۹۷۶ 

در اواسط دوره برژنف، من در میان شنوندگان جوان سمینارهای طبقه دهم MGU به آنجارفتم. هم دانشجویان و هم معلمان ترجیح می دادند غریبه ها دور و برشان نباشند… به‌جز یوری منین، مشتاق دریافت اخبار مستقیم از پاریس، با من صحبت می کند، و توصیه هایی به من می کند (انتخاب های او با معیارهای اغلب نخبه گرایانه مشخص شده است [3]) و حتی مرا به خانه‌اش دعوت می‌کند، جایی که من با همسرش زنیا، ظریف مانند او، ملاقات می‌کنم. گفتگوی طولانی ما که به زودی توسط اینترنت تسهیل یافته و ادامه خواهد داشت متولد می‌شود. من مجذوب کنجکاوی جهان شمول او شده ام، که  بسیاری از اعضای روشنفکر مسکو (اصطلاح ایجاد شده در روسیه در قرن ۱۹) نیز در این ویژگی با او اشتراک دارند. منین این گرایش فکری را تا حد زیادی پیش می برد: در جوانی، او کتاب ویلون (فرانسوا ویلون، روانکاو فرانسوی، مترجم) را به روسی ترجمه می کند، او همچنین متخصص روان-زبان شناسی، روانکاوی یونگ … و بسیاری از حوزه های دیگر است که مجموعه مقالات وی را غنی‌تر می کند [4] که مقدمه آن توسط یکی دیگر از شخصیت های بزرگ جهان علم و دانشمندی  پرشور و جامع، فریمن دایسون، نوشته شده است.

۱۹۸۹

منین پس از بیست سال غیبت، بار دیگر به پاریس برمی‌گردد. ژان پیر سر و برنارد جولیا، فیزیکدان نظری جوان، با او ملاقات می کنند. از بحث و گفتگوی آنها فیلم میگیرم صحبت از گرایش های جدیدی است که ریاضیات و فیزیک نظری را به هم نزدیک می کند. بدیهی است که حساسیت ها در غرب و در مسکو متفاوت است: منین از نزدیکی سازنده بین دو شهود، فیزیک و ریاضیات پرده برمی‌دارد [5] (ویدئوی “منین در پاریس”، ویدئویی ۵۰ دقیقه ای ضبط شده در IHES در سال ۱۹۸۹را ببینید [8]).

پایان قرن بیستم و آغاز قرن جدید

من با راهنمایی لورن گراهام (هاروارد-ام‌آی‌تی) مورخ ریاضیات شده‌ام. ما روی تولد مدرسه ریاضی مسکو در آغاز قرن بیستم کار می کنیم. ما به تأثیر یک فرقه عرفانی ارتدکس یعنی نام‌پرستی روی ریاضیدانان جوان مسکو که علاقه زیادی به نظریه جدید بی‌نهایت‌ها دارند پی‌ می‌بریم [6]. اما منین برای من می نویسد که “علاقه ای به روانشناسی ریاضیدانان ندارد“.  تحقیقات ما اهمیت ارتباط بین نام‌گذاری الف‌ها ( alephs)، به عنوان نشانه ای از وجود بی نهایت های ریاضی، و نام‌پرستی فرقه عرفانی نام پرستان: «اسم خدا خود خداست!» را برجسته می‌کند. منین، مستقر در مؤسسه ماکس پلانک در بن از سال ۱۹۹۳، کتاب ما را می‌خواند و یک روز شعر او را دریافت می‌کنم که این داستان الهام بخش او بوده است. ابیات با منظره لنج‌هایی که روی راین در گردش هستند، مرتبط اند، هر کدام با یک نام خاص، که منین از دفتر خود مشاهده می کند. گزیده ای از اشعار او چنین است: «IMMACULATA ایماکولاتا با ترس کرانه چپ راین را در آغوش می‌گیرداو سعی می کند چهره خود را با پرده ای از دود ضعیف بپوشاندخدا را نمی توان شناخت، اما می توان او را نام برد. نام خدا خود خداست.آنها، نام پرستان، بر این باور بودند. استارت ایلاریون، پاول فلورنسکی.و بی‌‌نهایت‌ را نمی توان درک کرد و شناخت، بلکه می توان آن را نام برد (الف های کانتور).چه کسی می تواند لنج‌ها را بشناسد؟ چه کسی آنها را نام‌گذاری می‌کند؟آنها – یا آنها – به همان اندازه فراتر از درک فانی هستند. »(ترجمه از روسی به فرانسوی اریک لمبرت)