«کرونا» فرصتی طلایی برای بازنگری سیاست­‌های آموزش عالی

یک عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی درباره تفاوت آموزش «پساکرونا» با دوران قبل از «کرونا» گفت: به نظر من، آموزش «پساکرونا» با آموزش قبل از آن متفاوت خواهد بود، زیرا بسیاری از دیدگاه­‌ها خواه ناخواه، عوض خواهند شد و سطح انتظارات دانشجویان بالاتر خواهد رفت. آنان می­دانند در دنیایی که دسترسی به انواع اطلاعات تنها با وارد کردن چند واژه‌­ی کلیدی امکان­پذیر است، صرف هزینه برای دانشگاه رفتن به قصد کسب آن «دانش»، لزومی ندارد، ولی از دانشگاه، توقع متعالی­‌تری خواهند داشت.

دکتر زهرا گویا در گفت‌وگو با ایسنا در پاسخ به سوالی درباره تاثیر احتمالی تعطیلی دانشگاه‌ها بر اقتصاد گفت: به نظر من اقتصاد کشورهای آمریکا، کانادا و انگلستان از تعطیلی دانشگاه‌ها آسیب جدی خواهد دید، چرا که شهریه‌ها بسیار بالاست و تعداد دانشجوهای خارجی در این کشورها نسبت به  دانشجویان داخلی در دو دهه اخیر، مرتب رو به افزایش بوده و دانشگاه‌ها هم عملا خودگردان هستند. در نتیجه برای آن‌ها مسئله حضور یا عدم ­حضور دانشجو بسیار جدی است. اما در ایران این مسئله متفاوت است، زیرا به دلایل متعدد که در سیاست­گذاری­ های کلان دیده شده و به دانشگاه­ها ابلاغ شده، پذیرش دانشجویان خارجی تنها به دلیل برجستگی علمی آنان یا کمک مالی به دانشگاه­‌ها نبوده و الزاماً برای دانشگاه­‌ها سرمایه­ آور نیستند و اغلب هزینه‌های آن‌ها با دانشگاه‌های ایران است.

این استاد آموزش ریاضی با بیان این که «از شروع شیوع کرونا، این موضوع که تعطیلی دانشگاه‌ها چه تاثیری در جامعه داشته است ذهن من را به خود مشغول کرده و این پرسش را با دانشجویانم هم مطرح کرده‌ام»، گفت: شخصا فکر می‌کنم به جز دانشگاه‌های علوم پزشکی که در صف مقدم مقابله با کرونا حضور دارندو جان‌فشانی کرده‌اند یا بخش‌هایی از رشته‌های مهندسی و شاید افرادی که به طور انفرادی از علوم دیگر مانند ریاضی، هوش­ مصنوعی، علوم پایه یا علوم اجتماعی با پژوهشگران حوزه درمان و بهداشت عمومی و اپیدمولوژی مشارکت داشته‌اند، در مجموع تحرک چندانی از مجموعه دانشگاه‌ها دیده نشد و بیشترین تلاش مشهودشان، ادامه نیم­سال تحصیلی و جلوگیری از تعطیلی و تداوم فعالیت­‌های روزانه به صورت مجازی بود- البته چندین «وبینار» با پیشوند یا پسوند «کرونا» نیز برگزار شده و می‌­شود- ولی آنچه که معلوم شد این است که واقعاً اکثر دانشگاه‌ها مسئله-‌محور نیستند و حتی نقشی محسوس در رویارویی با چالش­‌های واقعی جامعه ندارند و این امر، نیازمند تأمل جدی است.

وی افزود: همیشه انتظارم از دانشگاه­‌ها این بوده که حداقل بتوانند مسائل جامعه پیرامونی خود را حل کنند، راه­‌حل­‌های بدیع و خلاق ارائه دهند و یک گام فراتر برداشته و مسئله­‌های جدید طرح کنند. هر دانشگاه می‌­تواند مسائل پیرامون خود را نظیر مسائل آموزشی، آب و هوا، صنعت، ترافیک، بهداشت عمومی، سواد عمومی، مشاوره و راهنمایی، تحولات فرهنگی و اجتماعی و ده­‌ها مورد عاجل دیگر حل کند و افزون بر اینها، افق‌­گشایی کرده و آینده­‌نگری کند.

گویا با بیان این که دانشگاه‌ها قابلیت این را دارند که «مرکز ارجاع» جامعه برای حل مشکلات محلی، ملی، منطق‌ه­ای و جهانی باشند گفت: زیرا فرض بر این است که دانشگاه، محل تجمع فرهیختگان و نخبگان هر جامعه و جذب آنان است. در صورتی که شواهد نشان می‌­دهند شاید چنین انتظاری از دانشگاه­‌ها در شرایط فعلی، چندان واقع‌­بینانه نباشد و این دردناک است! یکی از دلایل اصلی است که «ایده دانشگاه» تغییر کرده و مسئولیت و برای مأموریت جدیدی که در ایران برای دانشگاه­‌ها پیش‌­بینی شده، مفهومی خوب تبیین نشده و موهوم با برچسب «تولید علم» است! انگار که «علم» یک محصول است که هر وقت اراده شود، می­‌توان آن را «تولید» کرد و از آن «استفاده» کرد. چنین توهمی، ضربه­‌های کاری به «علم» و «پژوهش» در ایران زده است.

دانشگاه را تبدیل به قربانگاه کردیم

این استاد دانشگاه ادامه داد: متاسفانه از حدود دو دهه اخیر، دانشگاهیان با شیب تندی مشغول «تولید» به اصطلاح «علم» شدند و به نوعی، رسالت «آموزش» و «تربیت» و «معرفت» در آموزش عالی، با کمیت‌­های توخالی، غیرواقعی و ناپایدار، جایگزین شدند- زیرا وقتی «علم» به «تولید» و «کالا» فروکاسته شود، طبیعی است که برای کنترل «کیفیت» آن، «استاندارد» و «شاخص کمّی» تعریف می­‌شود، «علم­‌سنجی» ایجاد می­‌شود، «نمایه»سازی­‌های تصنعی به وجود می­‌آید، «رتبه­‌بندی» معیار تخصیص بودجه و امکانات می­‌شود و راه برای فساد آکادمیک هموار می­‌شود- چنان که دیدیم و این معضل جهانی، خودش را به دانشگاه­‌های ایران نیز تحمیل کرد.

وی ادامه داد: زمانی که برای «ارتقای رشد علمی» قرار شد «کلاه» بیاوریم، «سر» آوردیم و دانشگاه را به جای محلی برای یادگیری و خلق و نوآوری و مسئله­‌یابی و حل­ مسئله و ترسیم چشم­‌اندازهای متعالی، تبدیل به قربانگاهی برای آن کردیم. زیرا سرنوشت استادان دانشگاه و دانشجویان دکتری را به «تولید علم» وابسته کردیم که منظور البته خشکاندن جنگل برای تولید کاغذ و تکرار مکرراتی به نام «مقاله» بود- که لازم است قدردان تکنولوژی باشیم که به جای بشر، به فکر حفظ جنگل­‌ها افتاد و چاپ «آنلاین» را معادل چاپ کاغذی کارساز کرد تا هم سرعت «تولید» بالا برود و هم درختان بی­گناه کمتری تاوان غفلت ما را بدهند- و این رویّه سبب شد که روزبه‌روز، دانشگاهیانی که از آن‌ها انتظار می­‌رفت همیشه از جامعه­‌ی معمولی چند قدم جلوتر باشند، عملاً سر در گریبان خود گرفته، در لاک تنهایی و بی­‌خبری اجتماعی و فرهنگی فرورفته و عقب­‌تر و عقب­‌تر از جامعه بمانند.

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی خاطرنشان کرد: وقتی در گذشته به کسی «استاد» گفته می‌شد، یعنی آن فرد صاحب معرفت و حکمت در رشته­‌ی‌ خود بود و به او «کرسی» می­‌دادند تا محل ارجاع برای آن حوزه باشد، نه این که در یک جدول کمّی امتیازها، نمره بالاتری به دست آورد و با پارچه­‌نویسی و تبریک و پاداش مادی و پژوهانه بیشتر، ساعت موظفی کمتر و در نتیجه حق‌­التدریس بیشتر و مشابه اینها، احساس کند که شایسته این عنوان است. این نوع نگاه به علم و دانشگاه، این خطر را دارد که کسی که به مقام «استاد»ی می­رسد، احساس کند که به قول قدیمی­‌ها، «آردش را بیخته و الکش را آویخته» و حالا موقع بهره‌­برداریِ بیشتر مادی است. می‌­دانم که ایران از این جهت استثناء نیست، ولی به هر حال مورد مطالعه من و دغدغه­ی اصلی‌­ام، ایران است.

گویی “مقاله” اوراق بهادار است

وی با بیان این که در بسیاری از دانشگاه‌های ایران، آنقدر بر تولید «مقاله» پافشاری شده که گویی اوراق بهادار هستند افزود: برای تولید هر مقاله‌ امتیازهای مختلف به فرد داده می‌شود. استادان بر اساس امتیازهای به اصطلاح پژوهشی، می‌توانند دانشجوی تحصیلات تکمیلیِ بیشتری جذب کنند و این چرخه معیوب فقط در درونِ خود می‌چرخد و مسئله‌ای را از جامعه حل نمی‌کند. این جفا در حق دانشگاه است که دانشگاهیان در این دوره­می‌ مهم جهانی، بیشتر مشغول این باشند که چه امتیازهایی به دست می­‌آورند. تعجب من از این است که با این معیارهای عجیب و غریب و دائم در حال تغییر برای بررسی «کیفیت دستاوردهای پژوهشی» دانشجویان و استادان، چقدر به پیشرفت معنادارمان افزوده شد و الان در کجای علم جهان ایستاده‌ایم؟ آیا ایرانی‌هایی که در محافل بین‌المللی خوش درخشیده‌اند، به دلیل تعداد مقاله­‌هایشان بوده یا مسئله‌ه­ای را حل کرده­‌اند و آینده نوینی را برای بشر ترسیم کرده‌­اند؟

گویا با بیان این که «ما در ایران افرادی داریم که تا 4000 مقاله تولید کرده‌­اند»، گفت: حتی در رشته ریاضی هم کسانی را داریم که حدود 1000 مقاله نوشته‌اند! ولی آیا همین­ افراد، توانسته‌اند یک مسئله ساده‌ی دم دستی جهانی یا محلی را حل کنند یا در حل آن مشارکت داشته باشند؟

این استاد دانشگاه ادامه داد: امیدوارم بحران کرونا تلنگری برای نظام آموزش عالی ایران باشد و به دانشگاهیان نهیب بزند که به هوش باشید و به خود آیید و ببینید که بود و نبود شما، تاثیر چندانی بر جامعه نداشته است. چه باشید و چه نباشید، جامعه دارد توسط افرادی که دغدغه و تخصص و تعهد دارند، اداره می‌شود. برای این که افراد در تاریخ بمانند، رزومه آن‌ها و مقالاتشان اهمیتی ندارد، بلکه میزان اثرگذاری آن‌ها مهم است و البته این را جامعه و تاریخ قضاوت خواهند کرد، نه جدول رمل و اسطرلاب «مزایا»ی من­ درآوردی! جامعه است که فرد را به موقع بر عرشِ تاریخ می­‌نشاند یا او را بر فرش تاریخ جای می­‌دهد؛ تاریخی که هر چقدر هم در آن تحریف و دورویی و ریا صورت گیرد، باز گنجینه­‌ی صادق اعمال بشری است و در نهایت، خطا نمی­‌کند!

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی افزود: قرار نبوده ظرفی با عنوان «دانشگاه»، «مجله»، «گروه‌های آموزشی» و نظایر آن ایجاد کنیم و داخل آن را با هر چیزی که به آن کمیّتی متناظر کرده­‌ایم، پر کنیم و بعد خوشحال باشیم که جایگاه ما در رتبه‌بندی‌هایی که در دنیای واقعیِ علمی و پژوهشی چنان اهمیتی ندارند، دو پله بالا آمده یا پایین رفته است.

شیوع کرونا و نگرانی از باز شدن کسب‌وکار جدیدی برای مقاله‌نویسی

وی درباره فراخوان‌هایی که در خصوص نگارش مقالات پیرامون موضوع «کرونا» اعلام می‌شود گفت: با پوزش از همکاران دانشگاهی، نگرانم که با شیوع کرونا، کسب‌­وکار جدیدتری برای «مقاله­‌نویسی» باز شود، زیرا مجله‌های علمی (قبلاً علمی- پژوهشی)، مرتب در رشته‌های مختلف فراخوان مقاله و طرح پژوهشی در رابطه با کرونا می‌دهند و معلوم نیست در این باره، چه مسئله­‌ای را می­خواهند حل کنند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: تبدیل کردن معرفت و حکمت به یک کار اداریِ دم دستی، در حق ملتی که تاریخ علمی عظیمی دارد، جفا است. به نظر من این نوع درخواست همکاری‌های به اصطلاح «علمی»، تصنعی است و این وضعیت بیشتر نگرانم می‌کند که مگر می‌شود واژه «کرونا» را به هر چیزی وصل کرد و از آن نتایج مفید استخراج نمود؟! بله! مستندسازان، هنرمندان، نویسندگان، تاریخ‌نگارانِ علم، آینده‌­پژوهان، ریاضی­دانان، عالمان علوم تجربی و علوم انسانی، مهندسان، همه و همه می­‌توانند با شناخت و شعور بالای خود، این فاجعه بشری و چگونگی رویارویی با آن را از جنبه‌­های مختلف بررسی کنند، از انسانیت‌­ها الهام بگیرند، از کنش‌­های سیاست­مداران و انسان­‌شناسان و عالمان ارتباطات درس بیاموزند. با توجه به نقشی که تکنولوژی ایفا کرد، حتی در مبانی دوباره‌­نگری کنند و فلسفه‌­های نوینی بیافرینند، مدل­‌های پویایی برای پیش­بینی رفتار پدیده‌­ها تبیین کنند و بسیار کارهای بدیع دیگر که حتماً انجام خواهند شد و دنیا را یک گام بلند به جلو راهنمون خواهند کرد. همچنین، انواع رشته­‌های جدید به وجود خواهد آمد، مرز بین تخصص­‌های صُلب فرو خواهد ریخت و نگاه به علم و پژوهش و زیستِ بشری تغییر خواهد کرد. در چنین بحبوحه­‌ای، برای کسب امتیاز پژوهشی به «کرونا» متوسل شدن، کج‌­سلیقگی و با پوزش، غیراخلاقی است و لازم است در رفتارهای دانشگاهی خودمان، بازنگری کنیم.

گویا در ادامه از گروه­‌های ریاضی دانشگاهی به عنوان یک نمونه مثال آورد و گفت: مشاهده می­‌شود افزایش تعداد مقاله‌­های ریاضی، اغلب فاصله­‌ی استادان و دانشجویانِ این گروه‌­ها را از مسائل واقعی جامعه بیشتر کرده است و این تأسف‌­آور است. زیرا برای «تولید» انبوه مقاله، ناگزیر لازم است که بر موضوعی باریک‌­تر متمرکز شد و برای عدم اتلاف وقت در این ماراتن بی­حاصل، درِ دنیای واقعی را به روی خود و چند همکار و دانشجو بست تا سرعت تولید بالاتر رود! نگاه کمّی به ریاضی، کشنده­‌ی آن است چرا که ریاضی قرار است فکر بیافریند و این کار، در ظرف محدود زمان و با «شمشیر داموکلس» بر سر، شدنی نیست.

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی بیان کرد: در حقیقت، تقریبا به ورطه‌­ای غلتیده‌­ایم که عملاً کاری که انجام می‌دهیم، به طور عمده در یک چرخه بسته و معیوب، به خوانندگان محدودی ارائه می‌شود. تازه برای این هم، بهره مادی در نظر گرفته شده و میزان آن محاسبه می‌­شود که چند نفر به آن نویسنده ارجاع داده­‌اند (مثل تعداد «لایک­»هایی که در فضای مجازی مرسوم شده، ولی این یکی در جدول امتیازها منظور می­‌شود) و «استادِ پر ارجاع» را از دیگری متمایز می‌­کند!

سیاستگذاران وزارت علوم، دانشگاهی هستند

این استاد آموزش ریاضی در پاسخ به پرسشی درباره لزوم تغییر سیاست‌های وزارت علوم درباره اهمیت دادن به مقالات گفت: وزارت علوم- تحقیقات و فناوری، استثنائا یکی از نهادهایی است که سیاستگذاران و مجریانش از خود دانشگاهیان هستند. برخلاف مثلاً  وزارت آموزش­ وپرورش که افراد زیادی با حفظ سمت‌های قبلی خود، برای آن سیاستگذاری می‌کنند و بسیاری از کارهای اجرایی رده بالا را به عهده دارند. زمانی در دهه هفتاد، معاون پژوهشی وقت در وزارت علوم، برای ایجاد تحرک پژوهشی در آموزش عالی، بحث مقاله و «علم­‌سنجی» را مطرح کرد که در زمان خود، احتمالاً نقش مؤثری هم ایفا کرد و دانشگاه‌­ها را نسبت به مسئله مهم «پژوهش» حساس کرد و برای حمایت از استادانی که علاقه‌­مند به پژوهش بودند، تسهیلات ارزشمندی برای ارائه مقاله و حضور در مجامع علمی با ارزش فراهم شد، فرصت­‌های مطالعاتی رونق گرفت، مجله‌­های وزینِ علمی- پژوهشی در حوزه‌­های مختلف تأسیس شد و کارهای اثرگذار دیگری که در زمان خود، بنیه­‌ی پژوهشی آموزش عالی تا حدودی تقویت شد. ولی سلامت این جریان، با شیب تُندی و به دلایلی که به بعضی از آنها اشاره کردم، آسیب دید و به دور از انتطارشان، یک تصمیم‌­گیری با هدف ایجاد شور و نشاط پژوهشی در دانشگاه‌­ها، منجر به چنین وضعیت تأسف­باری شد که گریبان دانشگاه‌­ها را گرفته و رها نمی‌­کند.

گویا ادامه داد: در وضعیت فعلی، در واقع قباهایی می‌­دوزیم که فقط بر قامت افراد خاصی قابل پوشاندن است و افراد دغدغه‌مند را از جرگه‌ خود حذف می‌کند. این‌ها جزئی از سیاست‌های کلان وزارت علوم برای ارتقای پژوهش در دانشگاه‌­ها بوده، ولی الان که شواهد قانع‌کننده‌­ای وجود دارد که تداومش راه به جایی نمی­برد، می­‌توان آن­ها را متوقف کرد، در این سیاست‌­­ها بازنگری کرد و از تمام دانشگاهیان کمک فکری گرفت. دانشگاه اداره یا صنعت نیست که برایش «شرح وظیفه» یا «شرح خدمات» نوشت. ادامه وضعیت فعلی، مصداق همان ضرب­‌المثل معروف فارسی است که «یکی بر سر شاخ و بُن می‌برید»!

آن سبو بشکست و آن پیمانه ریخت

وی در ادامه  اظهار کرد: نمی­‌شود برای آن که از این سر بام نیفتیم، آنقدر عقب­ عقب برویم که از سر دیگر بیفتیم. با صورت افتادن، احتمال زنده ماندنش بیشتر از با مغز افتادن است! افراط و تفریط، جامعه­‌ دانشگاهی را به یغما می­‌برد. برای نمونه در چند دهه­‌ گذشته، یک هیئت علمی می­‌توانست حتی با ترجمه‌ی یک کتاب، به رتبه­‌ی «استادی» برسد. اما در این زمان، برای رسیدن به این «مرتبه»، داشتن تعداد مشخصی مقاله و رسیدن به حدنصابی از امتیازهای کمّی، ضروری است.

به گفته وی، حتی دانشجوی دکتری برای دفاع از رساله­‌ خود که چند سال با استاد راهنمایش روی آن کار کرده، نمی­‌تواند دفاع کند و نظر داورها هم به حساب نمی­‌آید مگر آن که مرجع بالاتری، «دستاوردهای پژوهشی» آن دانشجو را «کافی» تشخیص دهد! چنین توهینی به هر استادِ راهنما و داور علمی در هر دانشگاهی، مایه­‌ی تمسخر تاریخ است و این سؤال جدی را مطرح می­‌کند که اگر استاد راهنما و داوران صلاحیت تشخیص «کفایت» یک کار علمی را ندارند، چرا یک دانشجو را تنها بر اساس جمع امتیازهای آن عضو هیئت علمی یا مقررات وضع­‌ شده که مبنایش معلوم نبوده و نیست، بیچاره کرده و سرنوشت علمی­‌اش را به او سپرده­‌اند؟ اگر صلاحیت داشته- که برای راهنمایی دانشجو باید صلاحیت داشته باشد، وگرنه ظلم و جور است- چه کسی بیش از آن فرد، در زمینه­‌ تخصصی­‌اش که چند سال متمرکز به همراه دانشجو روی آن پژوهش کرده، صلاحیت این تشخیص را دارد؟ و اگر داورانِ انتخاب ­‌شده اعتبار کافی برای قضاوت راجع به اصالت یک اثر را ندارند، چرا آنها را انتخاب کرده و از ایشان انتظار قضاوت ­‌کردن می­‌رود؟ چرا اعتراض می­‌کنیم که عده­‌ای مقاله و پایان­‌نامه و رساله می­فروشند و عده­‌ای می­خرند؟ بازتولیدِ تصمیم نادرست، انحراف جامعه از راه راست است. آن­وقت «شوریِ این آش» آنقدر زیاد شده که «خان هم فهمیده» و حالا می­خواهیم با دستورالعمل و بخشنامه و آیین­‌نامه، جلوی این به اصطلاح فساد یا تقلب را بگیریم! غافل از آن که «آن سبو بشکست و آن پیمانه ریخت»!

گویا با انتقاد از اهمیت بیش از حد به مقاله‌نویسی گفت: وقتی «تولید» مقاله­­ به هر قیمتی در دانشگاه­‌ها تبدیل به مرام و عادت و «تنازع برای بقا» شده، اگر واقع‌­بین باشیم، معنا یا پیامدش این است که عملاً، بسترِ تقلب علمی فراهم شده است. به این دلیل است که می­گویم دانشگاه­‌ها باید از خواب بیدار شوند و در سیاست­گذاری‌­هایشان، دوباره­‌نگری کنند. چه فایده­‌ای دارد که خواننده­‌ی اول و آخر بسیاری از مقاله­‌ها، تنها نویسندگانشان باشند؟ این اتفاق، دردناک نیست. بعد برای رفع این مشکل، سخت­گیریِ بیشتری اِعمال می­‌کنیم، رتبه‌بندی‌های مختلف درست می‌کنیم و نمی­‌پرسیم که چه مرجع علمی و با کدام معیارهای کیفی، صلاحیت بعضی­‌ها برای ایجاد چنین رتبه‌بندی‌هایی تعیین می­‌شود.

این استاد دانشگاه شهید بهشتی خاطرنشان کرد: در رشته‌ی آموزش ریاضی، یک بیانیه دو و نیم صفحه‌ای در سال ۱۹۶۲ در مجله‌ای که متعلق به معلمان ریاضی دبیرستان بود منتشر شد و ۷۵ تن از برجسته­‌ترین ریاضیدانان دنیا، آن را امضا کردند. بیانیه­‌ای که هنوز هم به نوعی، شروع دوره­‌ی کارشناسی ارشد آموزش ریاضی در جهان است و خواندن آن به نوعی بر اعضای این حوزه واجب است! کسی هم تا الان نپرسیده است که این بیانیه در کدام مجله منتشر شده و رتبه­‌ی آن مجله چه بوده، زیرا نویسندگان و تأییدکنندگانش مهم بوده­ و هستند، یعنی اهمیت «مظروف» است که به «ظرف»، شأنیت می­‌دهد نه بر عکس. ولی متاسفانه دانشگاه­‌ها پیله‌ای دور خود ساخته­‌اند و نگران پاره شدن آن هستند، در حالی که طبق قاعده­‌ی طبیعی، زمانی که کرم­‌ ابریشم به بلوغ می‌رسد، آن پیله ناگزیر پاره می‌شود.

آن نقشی را که باید، ایفا نکردیم

زهرا گویا با بیان این که «در ایران و در دنیا آن نقشی که باید ایفا می‌کردیم را نکردیم» گفت: نقش ما تولید شعور و معرفت و حکمت در جامعه‌ی خودمان و جامعه جهانی و همچنین حل مسائل واقعی و آینده‌نگری است. در وزارت علوم همه دانشگاهی و اعضای هیئت علمی هستند، بنابراین با سهولت بیشتری می‌توانند این سیاست­‌ها را بازنگری کنند. این‌ها مقررات است و قابل تغییرند. اگر تغییر را ایجاد نکنیم، صرفا می‌توانیم به دانشمندان و حکیمان گذشته‌ی کشورمان ببالیم. هر چند بعید می­دانم اگر شیخ بهایی و خواجه نصیرالدین طوسی و بزرگان دیگری هم­تراز آنان هم با صافی کمیت­های فعلی ارزیابی می­‌شدند، امکان راهیابی به دانشگاه­‌ها را می­‌یافتند، زیرا تعداد مقاله­‌های آنان از نظر کمّی، احتمالاً کافی نبود!

وی افزود: این در حالی است که طی دو سه دهه، ده‌­ها «هیئت»­ و «ممیزی» و «دفتر» و «مدیریت» و غیره، برای بررسی انواع صلاحیت­‌های علمی و پژوهشی دانشجویان دکتری و متقاضیان هیئت علمی و تبدیل وضعیت و ارتقاء و نظایر آن در دانشگاه­‌ها تأسیس شده­‌اند تا «دستاوردهای پژوهشی» را ارزیابی کنند و این رفتارهای مکانیکی، روح و روان دانشگاه­‌ها را فرسوده کرده و شوق یادگیری را کاهش داده است. باور کنیم که با داغ و درفش، «معرفت» به وجود نمی­‌آید و رویکرد کمّی موجود که در حال حاضر به علم و پژوهش و دانشگاه وجود دارد، به شدت کاهش‌گرایانه است و ادامه­‌اش، خسارت­‌های جبران­‌ناپذیری بر بنیان­‌های علمی در ایران وارد می­‌کند. همه­‌ی دانشگاهیان لازم است که این خطر را احساس کنند و باور کنند که ادامه­‌ی این مسیر، برای حیات سالم و طبیعی دانشگاه­‌ها، تهدیدی جدی خواهد بود.

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در پاسخ به سوالی درباره موفقیت دانشگاه‌ها در ارائه آموزش­‌های مجازی در دوره­‌ی شیوع کرونا گفت: به نظر من در ارائه درس­‌هایی که شاکله­‌ی آن­ها حقایق، مسلمات و مباحث یقینی است، دانشگاه­‌ها موفق بوده‌اند، چرا که در کلاس‌های حضوری هم کم‌­وبیش همین روال وجود دارد و کمتر تعامل معنادار با دانشجویان وجود دارد.

وی افزود: اگر تدریس را بیشتر ارائه­‌ی مجموعه­‌ای از حقایقِ موجود در کتاب­‌های درسی و مرجع به دانشجویان درنظربگیریم، شاید ضرری نداشته باشد که به شکل مجازی انجام شود، چرا که هزینه‌ها را کمتر می‌کند و احتمالاً دانشگاه‌­ها را در جهان تشویق خواهد کرد که به این جایگزینی، جدی­‌تر فکر کنند و کارهای مطالعاتی برایش انجام دهند. اما اگر تدریس را فرایندی دوسویه بین یاددهنده و یادگیرنده بدانیم که تنها ارائه اطلاعات و مسلمات هدف عمده آن نیست، بلکه ایجاد قابلیت­‌ها و مهارت­‌های فرایندی و شناختی مانند حل­ مسئله، تفکر انتقادی، توانایی تجزیه و تحلیل، قضاوت نمودن، استدلال کردن و ده‌­ها و ده‌­ها مورد دیگر نظیر آن­ها است، آن وقت تدریس مجازی به تنهایی، کارآمدی لازم را ندارد.

گویا ادامه داد:  بعضی از دانشجویان که از آنها در مورد کلاس­‌های مجازی سؤال شد، پاسخ دادند که «اگر کلاس‌ها حضوری هم بود همین روال برقرار بود و تعاملی وجود نداشت و از این بابت، جای خالی کلاس‌های حضوری را خیلی حس نکردیم» و از این که نیم­سال تحصیلی متوقف نشده و از طریق کلاس‌های مجازی تدریس‌­ انجام می‌شود، راضی هستند. ولی در پاسخ به این سؤال که انتظارشان از دانشگاه چیست، نظرشان این بود که دانشگاه را محلی برای تعامل و تضارب آرا می­‌دانند و انتظار دارند که در کلاس­‌های درس و محیط دانشگاه، این فرصت این را داشته ­باشند که در تعامل با یکدیگر، راه‌های گفت‌وگو کردن و الفبای دموکراسی و رواداری را یاد بگیرند؛ مهارت­‌هایی که از راهروهای دانشکده‌ها و استادان می­توان آموخت و آموزش مجازی آن، سخت است.

این استاد دانشکده علوم ریاضی دانشگاه شهید بهشتی افزود: برخی از دانشجویان می‌گفتند ما از شهرهای کوچکی به تهران آمده بودیم و خوابگاه برای ما نعمت بود. می‌خواستیم در خوابگاه با افراد بیشتری در تعامل باشیم و با فرهنگ‌های مختلف آشنا شویم که جای خالی آن را با مجازی شدن آموزش، احساس می­کنیم.

دکتر گویا درباره تفاوت آموزش «پساکرونا» با دوران قبل از «کرونا» گفت: به نظر من، آموزش «پساکرونا» با آموزش قبل از آن متفاوت خواهد بود، زیرا بسیاری از دیدگاه‌­ها خواهی نخواهی، عوض خواهند شد و سطح انتظارات دانشجویان بالاتر خواهد رفت. آنان می­‌دانند در دنیایی که دسترسی به انواع اطلاعات تنها با وارد کردن چند واژه‌­ی کلیدی امکان­پذیر است، صرف هزینه برای دانشگاه رفتن به قصد کسب آن «دانش»، لزومی ندارد، ولی از دانشگاه، توقع متعالی‌­تری خواهند داشت.

این استاد دانشگاه شهید بهشتی بیان کرد: فکر می­کنم دانشجویان این حق را به خود بدهند که از استادانشان بخواهند روند آموزش را به چیزی بهتر از آن چه در آموزش مجازی تجربه کرده­‌اند، تبدیل کنند و امیدوارم که ارتقای سطح انتظارات به حق دانشجویان نسبت به افزایش کیفیت در دانشگاه­‌ها، سبب تغییرات اساسی مثبت در آموزش عالی ایران شود.

گویا با بیان این که بیست سال است که دانشگاه‌­ها از لحاظ افزایش کمیتِ پژوهش، تحرک پیدا کرده­‌اند ولی عملا به رکود رسیده اند گفت: زیرا با فشار غیرمتعارفی که جهت «تولید مقاله» بر استادان وارد می‌­شود، برای تعداد قابل­ توجهی از آنان، «آموزش» و «تدریس»، دیگر اولویت اول نیست و به اندازه‌­ای که در جدول ارتقاء به آن امتیاز کمّی داده شده، برایش وقت می­‌گذارند که بروز این رفتار، قابل پیش­‌بینی بوده و هست. به خصوص برای اعضای هیئت علمیِ تازه ­‌وارد که مسئله­‌ی تبدیل وضعیت، تنازع برای بقا است. یعنی وقتی یک دانشگاه با عضوی جدید قرارداد می­بندد، از همان ابتدا به او اعلام می­‌شود که برای تبدیل وضعیت استخدامی­اش، در هر مرحله باید برای دانشگاه افتخار بیافریند و حقانیت پژوهشی خود را با «تولید» چند مقاله ثابت کند و «تعداد» آن را هم مسئولان تشخیص داده­ و تعیین کرده­‌اند!

وی ادامه داد: «نهضت تولید مقاله» برای صعود از هر پله­‌ای در دانشگاه، آنقدر ادامه می­‌یابد تا پس از 30 سال، فردی که به بالای نردبان ترقی رسیده، و از ترس عقب­ ماندن به خودش اجازه نداده که مناظر و مرایای اطراف علم را ببیند و به دنیای وسیع­تر پیرامون خود و جهان بنگرد و آشنایی­‌اش را با تغییر و تحولات ملی و بین­‌المللی در حد خواندن «عنوان خبر» تنزل داده تا مبادا از صعود به آخرین پله باز بماند، وقتی که رسید، شاید دیگر حتی رمق دیدن مناظر زیبا را از آن بالا نداشته باشد و تنها احساس خلاصی کند! در چنین شرایطی، آیا هنوز فرصتی برای لذت بردن از آموزش و تدریس و یادگیری و خلق و ابداع باقی می­‌ماند؟ آینده پاسخ­گوست.

این استاد ریاضی در پایان اظهار کرد: امیدوارم آموزش عالی کشور به طور جدی این دوران را ارزیابی کند. خود را از این همه آیین‌­نامه و قوانین و مقررات دست ­‌و پاگیر که شاید در زمان خاصی قابل توجیه بودند، رها کند و با هم­‌اندیشی و تغییر زاویه دید، به ارزیابی کیفی کارنامه خود بپردازد. حل مسئله­‌ کرونا به عنوان تنها یک فاجعه پزشکی و تهدیدی برای بهداشت عمومی، توسط متخصصان مربوط انجام می­‌شود، اما در حل مسائل عمیق مرتبط با این بحران، همه­‌ دانشگاهیان از هر رشته و حوزه­‌ای مسئولیت دارند. به نظر من، «کرونا» با تمام سختی­‌ها و تلخی‌­هایش، فرصتی طلایی برای بازنگری در سیاست­‌های آموزش عالی و عملکرد دانشگاه­‌ها در ایران و جهان است. اگر فرصت­‌سوزی نکنیم و باورهای گذشته را نسبت به علم و پژوهش و یادگیری و مسئولیتِ دانشگاه­‌ها در مقابل جامعه کلان، به استناد انبوه شواهدی که در دست داریم، تعدیل کنیم و از زاویه دید تازه­‌ای به نقش آموزش عالی بنگریم. آن‌وقت متوجه می‌شویم که وعده خدا حتماً محقق خواهد شد که نویدمان داده، «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا، إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا» (سوره‌­ی شرح، آیه­‌های 5 و 6) «پس با هر سختی البته آسانی هست. با هر سختی البته آسانی هست»